تاریخ سیاسی معاصر ایران (کتاب)
کتاب «تاریخ سیاسی معاصر ایران» تألیف سید جلال‌الدین مدنی استاد دانشگاه، تاریخ‌پژوه و سیاست‌مدار معاصر است. این کتاب در دو جلد، پیرامون وقایع مهم دو قرن اخیر ایران، از جمله نهضت تنباکو، انقلاب مشروطه، قیام ۱۵ خرداد و انقلاب اسلامی سال ۵۷، نگارش شده است.
محتوای کتاب
مطالب کتاب، در دو جلد تنظیم شده و هر جلد، با مقدمه‌ای از نویسنده آغاز گردیده است. جلد نخست، در هفده فصل و جلد دوم، در چهارده فصل، سامان یافته است.
در مقدمه جلد نخست، به چگونگی شکل گرفتن کتاب و اهداف نگارش آن، اشاره شده و پیش از شروع مباحث، به توضیح این امر پرداخته شده است که چگونه انقلاب اسلامی ایران، محاسبات مبتنی بر توازن وحشت جهان را که نتیجه قرن‌ها استعمار، استبداد و استثمار در پناه ذخایر عظیم تسلیحاتی شرق و غرب بود، به هم ریخت و افق جدیدی را برای ایران در دنیا پدید آورد.
فصل اول، دربردارنده کلیاتی پیرامون تعریف تاریخ، تاریخ و ماقبل تاریخ و تقسیم تاریخ ایران می‌باشد. در این فصل، همچنین به چگونگی برداشت از تاریخ، زمان تنظیم و فایده تاریخ نیز اشاره شده است.
فصل دوم، مروری می‌باشد بر دوران شاهان قاجار از چگونگی روی کار آمدن آغا محمد خان و روابط ایران و اروپا و ایران و روسیه و حادثه گریبایدوف و سفارت روس تا دوره پس از فتحعلی شاه و امتیاز فرانسوی‌ها و صدارت امیرکبیر و آغاخان نوری و سرانجام ناصرالدین شاه و جانشینانش.
فصل سوم، به تشریح نهضت تنباکو اختصاص یافته و به این نکته اشاره شده است که در زمانی که خفقان سراسر مملکت را در بر گرفته بود و نیروی استبداد، اجازه تفکر را به مردم نمی‌داد و سیاستهای دولتهای استعماری به‌شدت بر ایران سایه افکنده و گرفتن امتیاز، به‌صورت رقابت بی‌پایان درآمده بود، جنبشی در ایران انجام گرفت که به موفقیتی در حد خود، نائل شد. گرچه این نهضت محدود بود، اما با توجه به زمان وقوع و نوع اقداماتی که انجام گرفت، آثار بسیار داشت و حتی مقدمه‌ای بر انقلاب مشروطیت گردید و به مردم جرأت داد تا در برابر دیو استبداد، بایستند و نظر قاطع خود را ابراز دارند. به باور نویسنده، این نهضت، آزمایشی بود از نیروی نهفته توده‌ها و هشداری بود به همه آنها که به استقلال می‌اندیشیدند و از وضع اسفبار روز، متأثر بودند، اما ابزار کار را نداشتند و مذهب در این نهضت، قدرت را در همبستگی ملت به وضع بارزی نشان داد و علما و مجاهدین اسلامی، پیشوایی نهضت را عهده‌دار گردیدند.
نویسنده در فصل چهارم، به موضوع «فراماسونری» پرداخته است. وی بر این باور است که مطالعه فراماسونری دو قرن گذشته ایران، اگر با تمام واقعیت انجام گیرد، می‌تواند یکی از برجسته‌ترین کارها باشد و پرده‌هایی که تا به حال از این شبکه بالا رفته، نمایانگر ریشه‌هایی است که در دویست سال گذشته، بر قلب امت پنجه افکنده بود و متأسفانه با وجود کتاب‌های متعدد، اسناد و مدارکی که تا به حال به دست آمده، تمام واقعیت آن روشن نگردیده است. نویسنده در این فصل، ضمن تشریح معنای لغوی فراماسون و سابقه تاریخی آن، هدف از تشکیلات فراماسونری را توضیح داده و سپس، به موضوعات زیر پرداخته است: رابطه جمعیتهای سری و فراماسونری، فراماسونری با شبکه جهانی، فراماسون نوین، فراماسونری در ایران، اصول اعلامیه لژ بزرگ لندن، پیشگامان فراماسون در ایران، جامع آدمیت، لژ بیداری ایرانیان، حفظ اسرار ماسونی و هدف فراماسون.
در تاریخ معاصر ایران، قضاوت کنسولی (کاپیتولاسیون) مسئله‌ای اساسی است که باعث گردید بیش از یک قرن استقلال و حاکمیت ایران در وضع متزلزلی قرار گیرد. نفوذ بیگانگان بیشتر از همین طریق بود و از این راه تحمیل عمال و کارگزاران بیگانه و به دنبال آن، جنایات فجیعی در ایران انجام گفت. نویسنده، معتقد است با این قانون، قوانین جزایی که باید مظهر حاکمیت دولت باشد، به‌صورت بازیچه‌ای درآمد و هر متجاوزی می‌توانست به‌سادگی آن را کنار زده، خود را تحت حمایت قدرتهای خارجی قرار بدهد و حکومتهای ایران به‌جای اینکه در مقابل ملت تسلیم و در مقابل بیگانه، قوی باشند، فشار استبداد را بر حلقوم ملت مظلوم هرچه بیشتر ساختند تا فرمان‌بری خوب برای سیاستهای خارجی باشند. نویسنده در فصل پنجم، به علت فرصت محدودی که برای ذکر تاریخ معاصر در اختیار داشته، با تمام اهمیتی که کاپیتولاسیون دارد، مانند سایر مباحث کتاب، به‌اختصار از آن گذشته و سعی نموده با نمایاندن نکات اصلی، کیفیت و ماهیت آن را روشن کند.
تاریخ معاصر ایران با مسئله نفت توأم و همراه است. امتیازاتی که از زمان ناصرالدین شاه در این خصوص به خارجی‌ها داده شده، همواره با حوادث و تحولات بسیار همراه بوده است و امروز هم که نفت را به‌طور کامل در اختیار داریم، نه‌تنها با یک مسئله بزرگ اقتصادی مواجه هستیم، بلکه مهمترین مسئله سیاسی روز ما را تشکیل می‌دهد تا آنجا که آمریکا مدعی عدم جواز استفاده از نفت، به‌عنوان یک حربه سیاسی در خصوص ایران از آن استفاده کرد، لیکن در ابتدا، ژاپن و اروپای غربی به‌مناسبت همین نفت تا حدی در محاصره اقتصادی ایران، با آمریکا هماهنگی نکردند و یا تردید به خود راه دادند؛ ازاین‌رو نویسنده در فصل ششم، کلیات و مقدمات مربوط به مسئله نفت را مورد بررسی قرار داده است..
در فصل هفتم، به‌منظور مرور بر کلیات انقلاب مشروطیت، ابتدا به بررسی چگونگی آغاز انقلاب و عوامل آن و چگونگی مبارزات پرداخته شده و سپس، ضمن نگاهی به حوادث پس از مشروطیت، موضوعاتی همچون مقابله محمدعلی شاه با مشروطیت و تعطیل آن، سقوط استبداد صغیر، نظام اجتماعی و سیاسی و اقتصادی ایران در دوران انقلاب مشروطیت، نظر کلی به ادوار اولیه مجلس و احزاب سیاسی دوران انقلاب مشروطیت، مورد مطالعه قرار گرفته است..
مسائل مربوط به مشروطیت تا کودتای سال ۱۲۹۹م، در فصل هشتم، مورد بررسی قرار گرفته است. موضوعات مرتبط با این بحث، عبارتند از: احاطه سیاستهای خارجی بر سلاطین قاجار؛ مقدمات انعقاد قرارداد ۱۹۰۷م؛ اولتیماتوم روسیه به ایران؛ معاهده ۱۹۱۵م؛ وضع ایران قبل از قرارداد ۱۹۱۹م؛ قرارداد سال ۱۹۱۹م، ضمائم و عکس‌العمل در برابر آن؛ سقوط کابینه وثوق الدوله؛ مطالبه خسارات جنگ؛ دلایل پیدایش نهضتهای قبل از کودتای ۱۲۹۹م؛ نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک خان جنگلی؛ قیام خیابانی در آذربایجان؛ قیام محمدتقی خان پسیان و قیام تنگستانی‌ها و دشتستانی‌ها.
حوادث بین کودتای ۱۲۹۹ تا شهریور ۱۳۲۰، در فصل نهم، مورد مطالعه قرار گرفته است. نویسنده در این فصل، ابتدا وضع سیاسی ایران در سالهای ۱۲۹۹ تا ۱۳۰۴ش، را بررسی نموده و سپس، به موضوعاتی همچون چگونگی انجام کودتا، دولت کودتا، رقابت سید ضیاءالدین طباطبایی و رضاخان، معاهده ۱۹۲۱م ایران و شوروی، نخست‌وزیری رضاخان، پایان مسئله خوزستان، خلع احمد شاه و انتقال سلطنت، سلطنت استبدادی رضاخان، تصمیم رضاخان به تضعیف روحانیت شیعه، دولتهای دوران رضا شاه، پیمان سعدآباد، اشغال ایران در جنگ جهانی دوم و استعفای رضاخان.
حوادث مربوط به دوران اشغال ایران و حکومتهای بی ثبات تا بهمن ۱۳۲۴ش، در فصل دهم، مورد بررسی قرار گرفته است. در این فصل، از دورانی صحبت می‌شود که ارتش شوروی و انگلیس، خاک ایران را اشغال کرده‌اند، رضا شاه دیکتاتور از کشور خارج شده و به تبعید رفته است. آثار شوم جنگ، از قحطی و بیماری، ایران را فراگرفته، اما آزادی بیان، به ملت بازگشته است. مطبوعات بسیاری، فجایع و نابسامانی‌های دوران استبداد را بازگو می‌کنند. محمدرضا با بی‌اطلاعی کامل از اوضاع جهان و ایران، به‌جای پدر، شاه شده است. عوامل استعمار در قالب دربار، پوششی برای او تشکیل داده و از جانب او سخن می‌گویند. دولتها از ملت جدا هستند و می‌آیند و سردرگم می‌روند؛ به‌طوری‌که در مدت چهار سال، نه کابینه تشکیل گردید و بعضی از آنها هم چندین مرتبه ترمیم شدند، ولی نتوانستند اوضاع ثابتی به وجود آورند.
عناوین سایر فصول این جلد، به‌ترتیب عبارتند از: از استعفای قوام تا حکومت مصدق؛ مبارزات ضد استعماری ملت ایران با ملی کردن صنایع نفت؛ حوادث سیاسی پس از اعلام اصل ملی شدن صنعت نفت؛ شکست نهضت ملی با کودتای ۲۸ مرداد دولتهای زاهدی، علاء و اقبال؛ آزادی نسبی سالهای ۳۹ تا ۱۳۴۱؛ آغاز نهضت اسلامی ایران.
جلد دوم کتاب، دنباله‌ای است از جلد اول و با همان سبک و مطالب آن در ۱۴ فصل تنظیم شده و حوادت و تحولات ۱۵ ساله آخر رژیم سلطنت را در بر گرفته است. اگر این جلد از کتاب، با قیام سرکوب‌شده ۱۵ خرداد ۴۲ آغاز می‌شود، پایان آن، پیروزی بزرگ ۲۲ بهمن ۵۷ را به‌همراه دارد.
در مقدمه‌ای که در ابتدای این جلد آمده، ضمن اشاره‌ای کوتاه به محتوای مطالب جلد نخست، توضیحاتی پیرامون مطالب جلد دوم، ارائه گردیده است.
از جمله موضوعات مطرح‌شده در این جلد، عبارتند از: انقلاب سفید شاه و قیام ملت در مقابل آن، مقدمات قیام ۱۵ خرداد، کاپیتولاسیون سال ۴۳ و تبعید امام خمینی، آغاز مبارزات مسلحانه با قتل حسنعلی منصور، ساواک و بررسی اقداماتش، نفت و اوپک، جرقه‌های انقلاب سال ۱۳۵۶ و...
در قسمتی از این کتاب که مربوط به قسمت "مبارزه و سیاست از نظر اسلام و تشیع" است، نویسنده شرح می‌دهد: اسلام به تحولات تاریخی توجه دارد و می گوید در تمام تاریخ زندگی بشر مبارزه ای مستمر بین حق و باطل وجود داشته و در تمام سطوح باز هم ادامه دارد. در جبهه حق، مسأله خدا، ایمان، حقیقت جویی، ایثار، عدالت، راستی و پاکی مطرح است و در جبهه باطل، تفوّق جویی، شرک، زور و تعدی، فساد و تبعیض، قدرت طلبی و بالاخره پستی و محو فضائل انسانیت مایه و اساس کار است. این دو جبهه با وسعت بسیار و ابعاد گوناگون در نبردند.
منابع
- تاریخ سیاسی معاصر ایران، تألیف: سید جلال الدین مدنی، جلد اول، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم.
- سايت اطلاع رسانی شورای نگهبان، حقوقدانان سابق شورای نگهبان، جلال الدین مدنی.
- ویکی نور.